همشهری آنلاین - زهرا رفیعی: تمساح مردابی ایران در سال‌های اخیر درگیر تعارض با جامعه محلی نیز شده است. جامعه‌ای که روزگاری وجود گاندو را نشان وجود آب و آورنده برکت می‌دانست، حالا با تنش‌های آبی و فشارهای اقتصادی به سختی با هم کنار می‌آیند.
برنامه عمل حفاظت گاندو
در رده خزندگان، تمساح به عنوان بزرگترین گونه شاخص در این گروه، از سالیان گذشته در صدر اولویت‌های دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش بوده است. گونه بومی تمساح ایران یعنی تمساح پوزه کوتاه یا گاندو دارای اهمیت حفاظتی و مدیریتی توسط (Action Plan) وبژه ای است. این گونه از سال ۱۳۹۵ با تهیه و تدوین برنامه عمل از ابعاد مختلف مورد پایش و پیگیری مستمر قرار گرفته است. سرشماری منظم و سالانه جمعیت این گونه با مشارکت مشارکت جامعه محلی صورت می‌گیرد.
در سال ۹۷ کلنگ تکثیر و پرورش تمساح پوزه کوتاه ایرانی با انگیزه‌های حفاظتی بر زمین زده شد. گاندو اولین و تنها گونه‌ای است که تا کنون در مرکز تکثیر در اسارت حیات وحش بخش خصوصی تکثیر می‌شود. افزایش جمعیت، برنامه‌ریزی برای رهاسازی در طبیعت، شناسایی گونه به مردم و ایجاد زمینه برای انجام فعالیتهای تحقیقاتی از جمله اهداف این مرکز است. این مرکز با در اختیار گذاشتن تعداد ۲۰ سر تمساح از سوی سازمان حفاظت محیط زیست، با وجود مشکلاتی مانند عدم توازن جنسیت در تمساح‌ها و نابالغ بودم برخی، توانست در سال اول تکثیر گذشته ۶۹ سر تمساح تکثیر کنند. امسال نیز ۲۰ سر تمساح به جمع گاندوهای در اسارت اضافه شده است. به گفته مسئولان سازمان این مرکز هم اکنون جمعیت بپشتیبان خوبی برای طبیعت ایران تولید کرده است.
گاندوها کجای ایران زندگی می کنند ؟
گاندو یا همان تمساح پوزه کوتاه مردابی، در بخش‌هایی از جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان زندگی می‌کند و این نقاط به‌عنوان غربی‌ترین منطقه پراکنش جهانی این گونه شناخته می‌شود. اگر زیستگاه ایرانی گاندو، شبیه به شبه‌قاره هند نبود، این گونه توان پراکنش تا بلوچستان را نمی‌داشت.
تاثیر تغییرات اقلیمی در جنسیت گاندوها
تغییر اقلیم به‌گونه‌ای تاثیرگذار است که حتی در میزان جنسیت گونه‌های مختلف تغییر جنسیت ایجاد می‌کند. به عنوان نمونه در لاک‌پشتهای دریایی میزان دما باعث تعیین جنسیت می‌شود تخم لاک‌پشتها در دمای ۲۸ تا ۲۹ درجه سانتیگراد تبدیل به گونه نر و افزایش دما تا ۳۱ درجه باعث تبدیل شدن تخم‌ها به گونه ماده می شود. در گونه‌هایی همچون گاندو نیز این تغییر دما موجب فقط نر یا ماده شدن می‌شود. به عبارت دیگر جنسیت نوزادان کروکودیل توسط دمای لانه تعیین می‌شود نه ژنتیک. افزایش دما موجب می‌شود این گونه تک جنسیتی شود، در نهایت ممکن است کروکودیل داشته باشیم، اما از لحاظ ساختاری جمعیت مناسبی نیست ممکن است تعداد زیادی ماده و یا تعداد زیادی نر باشند، در واقع تناسب جمعیتی به هم می‌خورد.
بیشتر بخوانید:
ماموریت نجات ۲۳ گونه جانوری در ایران
نجات پوزه کوتاه از چاه
بندبازی گاندوها بین سیل و خشکسالی
اصغر مبارکی، کارشناس دفتر مطالعات و مدیریت حیات وحش سازمان محیط زیست می‌گوید: بر اساس آخرین سرشماری اصولی که با کمک جامعه محلی بیش از ۱۰ روستا در منطقه و محیطبانان، ۱۲۰ سر تمساح مردابی فقط در مخزن سد پیشین سرشماری شد. با تخمین‌های علمی حدس می‌زنیم که بین ۴۵۰ تا ۵۰۰ سر تمساح بالغ بالای ۸ سال در سیستان و بلوچستان وجود داشته باشد. پیش از انقلاب جمعیت تمساح‌ها بین ۵۰ تا ۲۰۰ گزارش شده است. این سیر اگرچه صعودی است ولی در چند سال اخیر به شدت تحت تاثیر کم آبی ناشی از تاثیرات تغییر اقلیم شده‌اند. دو سدی که روی رودخانه‌های سرباز و کاجو زده شده با تمام تاثیرات منفی، کمک حال گاندوها بوده‌اند. علاه بر کاهش بارش و کمبود آب، سیل‌هایی که در فصل خشک سال در منطقه می‌آید نیز به ضرر گاندوها شده است. سیل‌ها معمولا در زمان خروج تمساح‌ها از تخم و یا فصل لانه‌سازیشان جاری می‌شود. در ماه‌های خرداد تا مرداد هر چه سیل بیابد تمساح‌های کوچک را از بین می‌برد. تغییرات اقلیمی حتی نسبت جنسیتی را در میان تمساح‌ها تغییر داده است.
بهره برداری به منظور حفاظت
این عضو گروه تخصصی کروکودیل وابسته به اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) می‌گوید: مرکز تکثیر در اسارتی که در چابهار استان سیستان و بلوچستان توسط بخش خوصوصی راه اندازی شده، با انگیزه‌های حفاظت گاندو شروع به کار کرد. از ۲۰ سر تمساحی که به این مرکز داده شده، چند تایی به سن بلوغ نرسیده بودند و نسبت جنسی هم در بین آنها رعایت نشده بود. قرار بود به این مرکز تمساح‌های بیشتری داده شود که هنوز این کار صورت نگرفته است. طرح اولیه زمانی شروع شد که مرغ به عنوان غذای گاندو کیلویی ۵۰ هزار تومان بود ولی حالا به بالای ۱۰۰ هزار تومان رسیده است. با این حال، الان با زادآوری ۱۰۰ تمساح، جمعیت رزرو و پشتیبان خوبی برای زیستگاه گاندو ایجاد شده است. هدف اصلی این مرکز تکثیر، حفاظت، آموزش و پژوهش است ولی با بروز کرونا و تنگناهای اقتصادی امکان بهره‌برداری‌های ذکر شده فراهم نشده است. استفاده تجاری نیز سالانه به جمعیتی بیش از ۵۰۰ سر نیاز که مجموعه هنوز به این تعداد نرسیده است.
استفاده اقتصادی از حیات وحش به منظور حفاظت، از سوی سازمان ملل دنبال می‌شود. این سازمان با کمک کنوانسیون سایتیس (کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض (CITES)، سالانه گزارشی در حمایت از این روش منتشر می‌کند. به طور مثال جمعیت گونه الیگاتور یا تمساح پوزه‌پهن که در دهه ۷۰ میلادی در امریکا به شرایط بحرانی رسیده بود، با اجرای این روش به شرایطی رسیده است که دولت فصل آزاد شکار اعلام می کند. علاوه بر استفاده اقتصادی، روش‌هایی مثل سرپرستی داوطلبانه از تمساح به منظور رها سازی در طبیعت نیز نتایج مطلوبی در افزایش جمعیت ایجاد کرده است.
جمعیت گاندوها در ۶ ماهه اول سال ۱۴۰۲:
۳۲۶ سر تمساح در ۳۲ نقطه
۲۰ سر تمساح در سال ۱۴۰۱ به مرکز ریکوکش واگذار شد
۵۰ سر تمساح: سرشماری مرکز تکثیر در اسارت خصوصی
۶۹ سر تمساح : زادآوری سال 1401
۲۰ سر تمساح : زادآوری سال 1402
