همشهری آنلاین - مجیدجباری: غارها پدیده‌های اسرارآمیز و شاهرگ آبرسانی و شناسنامه زمین هستند. ایران ۵ هزار غار دارد که تنها ۲۵۰۰دهنه آن کشف و ثبت شده و نیمی از آنها هنوز ناشناخته باقی مانده است. علاوه بر اهمیت زمین‌ شناسی، تاریخی، گردشگری و باستان شناسی، غارها واجد ارزش های زیستگاهی منحصربه فردی هستند. زیست گروه های مهمی از حیات وحش ازجمله خفاش ها، خزندگان، حشرات و حتی برخی پستانداران بزرگ جثه در غارها گویای ارزش زیستگاهی پدیده های زمین شناسی است. با وجود اینکه غارشناسی در ایران علمی نوپاست، اما در سال های اخیر توجه جدی به دانش غارشناسی در ایران شکل گرفته و محققان زیادی به اهمیت مطالعاتی و تحقیقاتی غارها در مورد تغییرات آب و هوایی پی برده اند. جواد نظام دوست، رئیس سابق انجمن غار و غارشناسی ایرانیان، غارنورد و غارشناسی است که ۳دهه از عمر خود را صرف تحقیق، اکتشاف، پیمایش و پاکسازی غارهای مختلف ایران کرده است. او در عملیات اکتشاف ۵۳ غار ایران حضور داشته و در یکی از همین پیمایش ها به همراه گروهی از غارنوردان، کشف شگفت انگیزی کرد. اجسادی که به اعلام دانشگاه شهید بهشتی متعلق به ۴۰۰سال قبل بودند و به دلیل فضای داخل غار و نبود گردش هوا، هنوز پوست بر استخوان داشتند. جواد نظام دوست، حالا مهمان همشهری شده است تا از وضعیت غارهای ایران، خاطرات و عجایب کشف شده در غارهای ایران و تهدیدهای این شناسنامه های زمین سخن بگوید.

چند سال است در زمینه غارنوردی و اکتشاف غار فعالیت دارید؟

از سال۱۳۵۷ کوهنوردی می کردم و سال۱۳۶۳ به غار و غارنوردی علاقه مند شدم. سال۱۳۷۰ که به مسئولیت کمیته غارنوردی خراسان رضوی منسوب شدم و از آن پس به غارشناسی به طور جدی و علمی توجه کردم.

چند عملیات اکتشاف و پیمایش غار داشتید؟

بیشترین حضور من در عملیات اکتشاف و پیمایش غارهای خراسان رضوی بود. در این استان یا مسئول برنامه کشف یا در تیم کاشفان ۴۳غار بودم و به همراه گروه های مختلف در اکتشافات بسیار حضور داشتم. اما در عملیات اکتشاف ۱۰غارعمیق ایران هم حضور داشتم که در مجموع به ۵۳مورد می رسد. با همکاری دیگر غارنوردان کشور ازجمله غارنوردان گروه سورنا چهارمین چاه طبیعی جهان در منطقه کرمانشاه را که به «چاه غارقلا» معروف کشف کردیم.

چه تلاش هایی برای معرفی غارهای ایران به جهان داشتید؟

سال ۱۳۸۹ در تهران و با کمک دوستان، انجمن غار و غارشناسی کشور را تاسیس کردیم و همان سال عضو کارگروه غارشناسی کشور شدم. با توجه به تشکیل انجمن غار و غارشناسی لازم شد که با سازمان های جهانی نیز ارتباط برقرار کنیم. ۸برنامه بین المللی در کشور برگزار کردیم. اعزام غارنوردان ایرانی به چند گردهمایی و سمپوزیوم غارشناسی در کشورهای مختلف از جمله، لبنان، فرانسه، بلغارستان و برگزاری دوره های مختلف امداد در غار، نقشه برداری غارها، شرکت در نشست های جهانی غارشناسی از اقداماتی بود که برای معرفی غارهای ایران صورت گرفت. غارنوردان ایرانی هم با سفر به کشورهای خارجی با علم روز دنیا در کشف و پیمایش غارها بیشتر آشنا شدند. مقالات گوناگونی از اعضای انجمن غار و غارشناسی به برنامه های بین المللی ارسال شد که تعدادی از این مقالات قبول شدند و غارنوردان ایرانی برای ارائه مقالات به خارج کشور اعزام شدند. همچنین در نقشه برداری از چند غار مهم ایران ازجمله غار «کتله خور» زنجان و ارائه نقشه آن به اتحادیه جهانی غارشناسی UIS، توانستیم این غار را در رده نخستین غار نقشه برداری شده خاورمیانه ثبت کنیم. بعد از ۲۱کیلومتر نقشه برداری این غار مشخص شد که ایران طولانی ترین غار آهکی خاورمیانه را دارد.

همکاری های مشترک بین المللی برای اکتشاف غارهای ایران هم داشتید؟

بله. حضور تیم غارشناس و غارنورد ایتالیایی در ایران برای همکاری در اکتشاف غار «قیژه لان» در ارتفاعات «فلات پرآو» کرمانشاه تجربه خوب همکاری غارشناسان ۲کشور بود. بعد از ۳نوبت همکاری موفق به پیمایش این غار نسبتا عمیق تا عمق ۶۸۰متری شدیم.

برآورد دقیقی از تعداد غارهای ایران وجود دارد؟

حدود ۲۵۰۰ غار کشور نقشه برداری و شناسایی شده، اما با توجه به اطلاعات کارشناسان زمین شناسی ایرانی و خارجی، بیش از ۱۰هزار غار ناشناخته در ایران وجود دارد.

چه گونه های جانوری در غارهای ایران زیست می کنند؟

ده ها گونه جانوری در غارها سکونت دارند. ماهی کور، خفاش، کبوتر، سوسک ها و عنکبوت های غارزی تنها بخشی از نمونه های جانوری ساکن غارها هستند. خرس، پلنگ، روباه، شغال و... هم در غارها زندگی می کنند. خفاش ها نقش مهمی در چرخه زیستی و اکولوژی تعدیل جمعیت حشرات، مبارزه با آفات گیاهی و گرده افشانی و دانه پراکنی گونه های گیاهی دارند. آبزیانی مثل ماهی کور به عنوان آبزی نادر در ۳ تا ۴ غار ایران زیست می کنند. یک گونه نادر از این ماهی هم به نام ماهی «ایران» به ثبت جهانی رسید. سازمان محیط زیست به تازگی برای یکی از غارهایی که ماهی «ایران» در آن زیست می کند، طرح حفاظتی تعریف کرد. این نوع ماهی در هیچ جا غیر از ایران دیده نشده است.

کدام یک از غارهای تاریخی ایران، نشانه زیست انسانی دارند؟

اخیرا اکتشافی توسط کارشناسان میراث فرهنگی در غار «قلعه کرد» اتفاق افتاد که مدارک و شواهد جالبی بعد از بررسی کارشناسان خارجی داشت. بررسی ها مشخص کرد انسان هوشمند ۸هزار سال پیش در این غار زیست می کرد. غار قلعه کرد در منطقه قزوین واقع شده و خوشبختانه میراث فرهنگی بعد از کشف این موضوع، از آن محافظت می کند. البته اکتشاف این غار خیلی دیر انجام شده و سال های سال گردشگران و غارنوردان به این غار ورود می کردند و به همین خاطربخش زیادی از آثار باستانی آن از بین رفت. غار «اسب» در ارتفاعات دماوند و غار «کافرکلی» مازندران ۲ غار دیگری هستند که قدمت زیست در آنها به پیش از اسلام می رسد.

• در همین زمینه بخوانید:

با ما به بزرگترین غار عمودی ایران سر بزنید | اینجا خطرناک‌ترین غار ایران است

کشف غاری در ایران که پر از اشیا عتیقه بود | ماجرای کشف این غار چرا رسانه‌ای نشد؟

در ۳دهه غارنوردی چه مورد عجیب و شگفت انگیزی در غارها دیدید؟

مواردی که در پیمایش غارهای روستای چنشت بیرجند به دست آمد بسیار شگفت انگیز بود. ۱۴ اسکلت کامل انسان در غار چنشت در دهه۶۰ یافتیم که پوست بدنشان خشک شده بود. وجود باد و احتمال زیاد وضعیت خاک این غار باعث شده بود نسوج فاسد شدنی بدن افراد خشک شود؛ حتی بخشی از موی سر اجساد هم بر سرشان مانده بود. اسکلت ها ۴۰۰ سال قدمت داشتند. بخشی از اسکلت ها را برای تحقیق به دانشگاه علوم پزشکی خراسان بردیم. آن سالها امکانات امروز وجود نداشت. درنهایت این فرضیه مطرح شد که از این غار به عنوان زندان یا پناهگاه استفاده می شده و زلزله باعث ریزش غار و محبوس شدن و مرگ آن افراد شده است.

انباشت زباله به غارهای ایران هم رسیده است. برای پاکسازی غارها چه کارهایی صورت گرفته است؟

دوم مهرماه هرسال با پیشنهاد انجمن غار و غارشناسی روز «غار پاک» نامگذاری شده است. سال های قبل و پیش از تشکیل انجمن غار و غارشناسی و قبل از حضور اعضای اتحادیه جهانی غارنوردی در ایران که دریچه های جدید برای غارشناسی و حفاظت از غارهای ایران باز کرد، برخی غارنوردان به جاگذاری زباله در غارها اهمیت نمی دادند. بیش از ۷۰۰-۶۰۰غار ایران که مورد بازدید مردم قرار می گرفت، در سال های اخیر از زباله پاکسازی شده و در حال حاضر معضل زباله در غارها خیلی کمتر از قبل وجود دارد. در یکی از پاکسازی ها در غار پراو کرمانشاه موفق به خروج ۲ تن زباله از این غار شدیم.

آسیب ماندن زباله در غار چیست؟

زباله علاوه بر آسیب به غارها، جانوران و آبزیان داخل غار، آسیب جدی برای انسان هم دارد. زباله به مرور در غار می ماند و فاسد می شود. چون نور برای تجزیه در غار نیست؛ زباله به باکتری های مضر تبدیل و از طریق آبهای جاری و سفره های زیرزمینی وارد چشمه ها می شود و ساکنان روستاهای اطراف غار را بیمار می کند. چند سال پیش آلودگی در غار آبی «دانیال» برای اهالی و گردشگران مشکل ساز شد. ماندن زباله باعث تجمع نوعی باکتری در غار شده بود و افرادی که وارد می شدند بیماری پوستی می گرفتند؛ برای همین، ۲سال از ورود گردشگران به غار دانیال جلوگیری کردیم تا غار خودرا بازیابی کند و پس از اطمینان از پاک شدن از باکتری و آلودگی، غار بازگشایی شد.

برخی تصور می‌کنند داخل هر غار گنجی نهفته است. این افراد وارد غارها می شوند و غارهایی را که تشکیل آن میلیون ها سال طول کشیده، تخریب و حفاری می کنند

بزرگترین معضلاتی که غارهای ایران را تهدید می کند چیست؟

متأسفانه تعداد زیادی از غارهای کشور به علل مختلف درحال از بین رفتن هستند. معضلی که غارهای کشور ما را در معرض خطر قرار داده است، معدن کاوی است. مجوزهایی که از سوی سازمان های متولی بدون درنظر گرفتن محدوده غارها صادر می شود، ما بارها شاهد بودیم غارهای زیادی در کشور به وسیله برداشت معادن از بین رفته اند. برای نمونه می توانم به غار «جهنم» اشاره کنم؛ غار آبی در منطقه بسیار خشک استان خراسان جنوبی که می توانست منابع آبی خوبی داشته باشد، به دلیل برداشت سنگ آهک از محدوده غار، منجر به تخریب کل غار شد. غارهای دیگری هم در ایران در معرض خطر قرار دارند. بیشتر این غارها در محدوده های پرآو کرمانشاه، همدان، زنجان و... هستند. مجوزهای معدن کاوی که باید ابتدا در کارگروه غارشناسی بررسی و سپس نظر سازمان حفاظت محیط زیست هم اخذ شود، راسا توسط سازمان صنعت و معدن و بدون درنظر گرفتن حریم غارها صادر و سبب تخریب غارها می شود. بحران دیگری که غارهای ایران با آن مواجه اند، گنج یابی و داستان های افسانه ای است که برای همه غارها وجود دارد. برخی تصور می کنند داخل هر غار گنجی نهفته است. این افراد متأسفانه وارد غارها می شوند و غارهایی را که تشکیل آن میلیون ها سال طول کشیده، تخریب و حفاری می کنند. نبود کنترل و حفاظت از این غارها سبب شده است حتی غارهای باستانی قابل ملاحظه ما هم از این مورد آسیب ببیند. نمونه آن هم غار «کرفتو» در منطقه بیجار و حدفاصل استان کردستان و زنجان واقع شده است. «کرفتو» از غارهای باستانی است که قدمت طولانی دارد و در دوره های مختلف از آن به عنوان سکونتگاه قدیمی استفاده شده است. آثار بسیار با ارزش باستانی داخل آن کشف شده اما متأسفانه به دلیل کمبود نیرو برای حفاظت از آن، خیلی از آثار داخل غار از بین رفته است. سنگ نگاره های بسیار قدیمی با کنده کاری گنج یابان وحفاران غیرمجاز قبل از تحویل این غار به میراث فرهنگی از بین رفته است.