همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: از آنجا که تمایل برخی ایرانی‌ها به نگهداری حیوانات غیرمتعارف، به‌عنوان حیوان خانگی زیادشده، درخواست‌ها برای خروج حیوانات غیرمتعارف هم زیاد شده است، اما پاسخ نهاد صادرکننده گواهی یا همان گذرنامه حیوانات به متقاضیان، تنها یک جمله است: «حیوانی که در بازار سیاه خریداری شده باشد، حق خروج از کشور را ندارد.»
به‌طور کلی سگ، گربه و برخی پرندگان زینتی را می‌توان با طی کردن مراحل اداری از کشور خارج کرد، اما قوانین مربوط به حیوانات متعارف، با گونه‌هایی که در فهرست حمایت جهانی قرار دارند به‌طور کلی متفاوت است. کشورها برای گونه‌های حیات‌وحش که در فهرست «کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض» (CITES) قرار دارند، قوانین سفت و سختی دارند. ایران نیز برای گونه‌هایی که به‌صورت قاچاق وارد کشور شده‌اند، چنین قوانینی دارد. خروج گونه‌های ثبت شده در این کنوانسیون، منوط به ارائه مدارک ثبت و اصل مجوز سایتیس از «کشور مبدأ» است. به‌طور کلی جابه‌جایی حیات‌وحش با منشأ قاچاق، برای همیشه از مبادی رسمی، غیرقانونی است. اصغر مبارکی، متخصص حیات‌وحش و عضو رسمی سایتیس ایران در گفت‌وگو با همشهری، در مورد وضعیت گونه‌هایی که به کشور قاچاق می‌شوند و نقل و انتقال آنها توسط مهاجران سخن گفته است.
تعاملات بین المللی ایران برای جلوگیری از قاچاق حیات‌وحش در دنیا چگونه است؟
در سطح بین‌المللی مکانیسم‌های خوبی برای کنترل قاچاق حیات‌وحش به‌خصوص در مرزها و گمرکات کشورها وجود دارد، اما با وجود اینکه کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض (CITES) از پیش از انقلاب تصویب و مکانیسم عملکردش مشخص شده، سال‌هاست که فاصله بسیار زیادی بین متولی اصلی (سازمان حفاظت محیط‌زیست) و همکاران کنوانسیون سایتیس وجود دارد. به‌نظر می‌رسد که در مورد اجرای تعهدات به‌شدت اعمال سلیقه می‌شود و درک درستی از آن وجود ندارد. کنسرسیوم بین‌المللی دیگری نیز زیرنظر دفتر مقابله با موادمخدر و جرم سازمان ملل متحد به جرائم محیط‌زیستی رسیدگی می‌کند. دفتر اینترپل ایران (پلیس بین‌المللی) هم ذیل این کنسرسیوم برای مبارزه با قاچاق حیات‌وحش فعالیت می‌کند.
اعمال سلیقه از طرف سازمان حفاظت محیط زیست است؟
فقط سازمان نیست. همه نهادهای درگیر با قاچاق حیات‌وحش سلیقه‌ای عمل می‌کنند. از نظر کلی، سازمان حفاظت محیط‌زیست مجری است، ولی نهادهای دیگر مثل پلیس، گمرکات و انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی (یاتا) به‌عنوان همکار کنوانسیون سایتیس شناخته می‌شوند. به‌طور مثال ما می‌دانیم که بیشتر خزندگانی که به کشور وارد شده‌اند، قاچاق هستند و از راه هوایی آورده شده‌اند؛ مثل انواع لاک‌پشت، پیتون، ایگوانا، کاملیون. طبیعتا گمرک این‌گونه‌ها را می‌بیند، اما با وجود نص صریح قانون شکار و صید و کنوانسیون سایتیس که ایران عضو آن است به‌نظر می‌رسد موضوع قاچاق حیات‌وحش برای نهادهای مجری و همکار بعضا با کم‌کاری، ناهماهنگی، بی‌اعتنایی و عدم‌تداوم در پیگیری و به‌روزسانی آیین‌نامه‌ها و... مواجه است؛ البته در قاچاق برخی موارد مثل سمندر لرستانی دیدیم که به‌دلیل هماهنگی متولیان، قاچاق این‌گونه به حد صفر رسید. سال‌هایی بود که ۱۰ هزار فرد سمندر لرستانی فقط در تهران جمع‌آوری می‌شد؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد درصورت همکاری‌های دو و چندجانبه، این ظرفیت وجود دارد که برای سایر گونه‌ها هم چنین اقداماتی انجام شود.
به جز برخی موارد قانونی که احتمالا باغ‌وحش ها ملزم به تهیه گواهی سایتیس هستند، آیا گونه هایی که در کشور خرید و فروش و تکثیر می شوند، گواهی سایتیس دارند؟
به ندرت. از هر هزار تا، شاید یکی گواهی سایتیس داشته باشد؛ بنابراین بیشتر حیواناتی که در کشور تکثیر و خرید و فروش می‌شوند، قاچاق هستند.
به جز حیوانات خانگی معمول مثل سگ و گربه و پرندگان زینتی، گونه های دیگر هم که به حیوان خانگی تبدیل شده اند باید از دفتر سایتیس مجوز خروج از کشور بگیرند؟
براساس قانون خرید، فروش، صادرات، واردات، تکثیر و... گونه‌ها چه بومی و چه غیربومی مجوز سایتیس می‌خواهند. یکی از مشکلاتی که داریم این است که افرادی که قصد مهاجرت دارند (عمدتا خانم‌ها) به دفتر سایتیس در سازمان حفاظت محیط‌زیست مراجعه می‌کنند تا مجوز خروج برای حیوان خانگی بگیرند که مشخصا از بازار سیاه خریداری کرده‌اند؛ مثلا اخیرا فردی برای خروج کاسکوی خود دنبال مجوز بود و می‌گفت این حیوان مثل دخترش است و باید آن را با خود ببرد و حاضر است برای این گواهی حتی رشوه هم بدهد. هرچه کارشناسان سازمان حفاظت محیط‌زیست به او می‌گفتند که این‌گونه تحت حفاظت و در فهرست کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض (CITES) است، گوشش بدهکار نبود. فکر می‌کرد چون کاسکو را از پرنده‌فروشی خریده، اجازه حملش به هر کشور دیگری را دارد؛ درحالی‌که به محض ورود این‌گونه به کشور دیگر، پلیس گمرک آن کشور می‌تواند حیوان را به‌دلیل اینکه از بازار سیاه خریداری شده ضبط و مالک آن را بازداشت یا جریمه کند. آنها حتی می‌توانند حیوان را از بین ببرند. مردم باید بدانند که دفتر سایتیس جمهوری اسلامی ایران، برای حیوانی که قاچاق خریداری شده، مجوز خروج صادر نمی‌کند. گواهی سایتیس مثل پاسپورت یا ویزاست؛ همانطور که انسان‌ها بدون ویزا و پاسپورت حق تردد ندارند، حیوانات هم باید گواهی سایتیس داشته باشند.
آیا هدف دفتر سایتیس ایران، فقط گونه های بومی ایران است؟
همه گونه‌ها را شامل می‌شود. ما نسبت به پرندگان شکاری حساسیم، اما از نظر سایتیس گونه‌های در معرض انقراض کشورها به یک اندازه مهم هستند. درواقع گونه‌هایی که به‌دلیل تجارت در معرض انقراض‌اند مثل انواع طوطی (آرا، کاسکو و...) رصد می‌شوند و نیاز به مجوز سایتیس دارند. برای ما شاهین‌ها مهم هستند و عموما نیروهای مرزبانی و دریابانی هرجا این پرندگان را ببینند، ضبط می‌کنند.
چه گونه‌هایی از ایران جزو فهرست سایتیس است؟
فهرست بلندی از همه گربه‌سانان، پستانداران دریایی، پرندگان شکاری، کوسه‌ها، کروکدیل، کفچه مار، سوسمارهای دم‌تیغی، خرس‌ها، انواع لاک‌پشت، گکو پلنگی، هوبره و... جزو سایتیس است. اخیرا ۲ گونه افعی دم‌عنکبوتی و سمندر لرستانی را نیز به این فهرست اضافه کرده‌ایم. افعی دم‌عنکبوتی تا سال‌ها اندمیک ایران بود، ولی حالا گزارش‌هایی از مشاهده این‌گونه در عراق هم داده شده است. این‌گونه قبل از ثبت در ضمیمه ۲ سایتیس به‌راحتی برای فروش و تجارت به آمریکا و آلمان قاچاق شده است؛ البته ادعا می‌شود که از عراق خارج شده است. این‌گونه به‌دلیل پراکنش و جمعیت محدود از نظر اقتصادی و هم از نظر اکولوژیکی از شاهین‌ها ارزش بالاتری دارد؛ درحالی‌که حوزه پراکنش شاهین‌ها حداقل در ۷۰ کشور دنیا گزارش شده است. سمندر لرستانی نیز با تلاش بسیار وارد ضمیمه یک سایتیس شد، ولی پیش‌تر این‌گونه به کشورهای ژاپن، آمریکا، آلمان، ایتالیا، اوکراین و چند کشور اروپایی قاچاق شده است.
چرا گواهی سایتیس مهم است و فهرست آن چطور تهیه می شود؟
داشتن مجوز به‌معنای این است که این‌گونه از زمان به دنیا آمدن تا مرگ قابل ردیابی است و از بازار سیاه به‌دست نیامده است. فهرست سایتیس با همکاری کشورها تنظیم می‌شود؛ ضمن اینکه IUCN و سایتیس وقتی در بازار جهانی تجارت یک گونه، به‌طور قابل‌توجهی زیاد می‌شود، آن‌گونه را در فهرست رصد خود قرار می‌دهند؛ مثلا وقتی تجارت پنگولین زیاد شد، فشار جامعه جهانی باعث شد که این‌گونه در فهرست شدیدترین رصدها قرار گیرد؛ چون دنیا به‌دنبال متوقف کردن تجارت سیاه حیات‌وحش است.
به اینترپل اشاره کردید. آیا تا کنون سازمان حفاظت محیط زیست در مورد قاچاق پرندگان شکاری به کشور های حاشیه خلیج فارس پیگیری حقوقی یا پلیسی انجام داده است؟
خیر. پیگیری‌ها تاکنون از سوی سایتیس انجام شده است. تاکنون اینترپل این جرم را به‌عنوان یک جرم محیط‌زیستی پیگیری نکرده است.
چرا؟
چون تاکنون هیچ مستنداتی وجود نداشته و فقط می‌گوییم پرندگان شکاری ایران به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس قاچاق می‌شوند.
پلیس به انحای مختلف وارد شبکه های قاچاق مواد مخدر می شود. آیا در مورد حیات وحش چنین کاری صورت گرفته است؟
در نشست اخیری که در مورد قاچاق حیات‌وحش داشتیم، نیروهای انتظامی به‌خصوص کارشناس اینترپل، گمرکات و دستگاه قضایی برای این کار ابراز آمادگی کردند و به‌زودی کارگروهی مشترک بین سازمان حفاظت محیط‌زیست و اینترپل ایجاد خواهد شد.
یعنی در ایران شبکه قاچاق حیات وحش کشف نشده است؟
با توجه به بازاری که در ایران در مورد خزندگان ایجاد شده، در دهه اخیر شبکه قاچاق خزندگان نیز تشکیل شده، ولی حتی کشف این شبکه منتهی به نظام‌مند شدن این بازار نشده است.
