برج جهانی قابوس نفس می‌کشد/ پایان ۶ سال حصارهای فلزی/ شاهکار هزارساله درخشان شد

به گزارش خبرگزاری تسنیم از گرگان، در دل دشت‌های وسیع گلستان، جایی که آفتاب هزار سال بر خاک و آجرهای کهن می‌تابد، برج باشکوه گنبد قابوس، بلندترین سازه تمام آجری جهان، همچون نگینی درخشان از دوران‌های دور، بی‌هیچ‌گونه سستی و فرسودگی ایستاده است.

این برج شکوهمند، تنها یک یادگاری از معماری دوره اسلامی به شیوه رازی نیست، بلکه گواهی ماندگار و جاودانه بر عظمت و شکوه تمدن ایرانی و میراث جهانی بشری است؛ بنایی که نه تنها باید ایرانیان، بلکه تمام انسان‌های عالم آن را به عنوان اثری بی‌بدیل و برجسته در تاریخ هنر و مهندسی بشر بشناسند.

با این حال، این اثر جهانی و سترگ سال‌ها است که در آغوش غفلت و بی‌مهری فرو رفته است؛ حتی از چشم رسانه‌ها و مجلات گردشگری معتبر دنیا نیز دور مانده و نامش در کنار برج‌های شاخص و مشهور جهان مانند ایفل و پیزا به چشم نمی‌خورد.

 بنایی که تاریخ را به دوش کشیده 

برج گنبد قابوس، نامی است که در آسمان هنر معماری ایران می‌درخشد؛ بنایی که در شمال شهر تاریخی گنبدکاووس و در سه کیلومتری بازمانده‌های شهر قدیم جرجان، مرکز حکومت سلسله آل زیار، به فرمان «شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر» بنا شده است.

این برج، که یادگاری گران‌بها از دوران آبادی و شکوه سرزمین جرجان و دودمان آل زیار به شمار می‌آید، به عنوان یکی از شاهکارهای دوران اسلامی و جلوه‌ای تمام‌عیار از معماری رازی، در تاریخ هنر معماری ایران زمین جاودانه شده است.

کل سازه، تماما از آجرهای پخته با ملات ساروج ساخته شده است؛ و بر فراز تپه‌ای دست‌ساز استوار گشته است. این اثر بی‌نظیر در سال 397 هجری قمری (375 هجری خورشیدی) ساخته شد، زمانی که قابوس بن وشمگیر، مردی فرزانه، فاضل، هنرپرور، نویسنده و خطاط توانمند، بر این منطقه فرمانروایی می‌کرد. دربار وی، محلی برای تجمع علمای بزرگ و دانشمندان فرهیخته بود؛ به گونه‌ای که نام‌آورانی چون ابوریحان بیرونی، کتاب بی‌نظیر «آثار الباقیه» را در سال 390 هجری قمری به نام او نگاشتند.

رازهای گنبد قابوس

درباره علت و هدف ساخت این بنای سترگ روایت‌ها و نظرات مختلفی وجود دارد؛ برخی بر این باورند که برج گنبد قابوس آرامگاه قابوس بن وشمگیر بوده است، هرچند شواهد قطعی و مستندی برای اثبات این ادعا موجود نیست. در برخی کتاب‌ها از تابوت معلقی سخن رفته که متعلق به قابوس بن وشمگیر بوده و از زیر گنبد آویخته شده است؛ اما در دوره‌های بعد، به دلیل ملاحظات شرعی، این تابوت به پایین آورده شده و دفن شده است. همچنین، نورگیرهای زیر گنبد و مشخصات ساختاری آن، نشانگر این است که شاید چیزی برای آویختن ساخته شده بوده، اما این فرضیات تنها در حد افسانه‌ها و حدس‌های تاریخی باقی مانده‌اند.

نظریه دیگری که به علت ارتفاع حدود 72 متری برج اشاره دارد، حاکی از آن است که این بنا ممکن است به عنوان نمادی برای شهر جرجان و راهنمای مسافران و کاروان‌ها در دشت وسیع گرگان ساخته شده باشد؛ برج یا فانوسی که از دوردست‌ها دیده می‌شد و مسیر رهگذران را روشن می‌کرد.

پانزدهمین گوهر در تاج میراث جهانی ایران

در سال 1310 هجری خورشیدی، برج گنبد قابوس با همه عظمت و شکوه خود، به عنوان یک اثر ملی در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید. این برج نه تنها شاهدی زنده بر هزار سال تاریخ و فرهنگ مردم منطقه است، بلکه از جمله کهن‌ترین برج‌های دنیا به شمار می‌رود.

پس از سال‌ها تلاش و پیگیری، پرونده ثبت جهانی برج در بهمن ماه 1390 به یونسکو ارسال شد و در سی و ششمین اجلاس این سازمان در اردیبهشت 1391، برج گنبد قابوس به عنوان پانزدهمین میراث جهانی تمدن ایرانی به ثبت رسید؛ گوهری که درخشش آن نه تنها بر تاریخ ایران، بلکه بر فرهنگ و هنر جهانی تأثیری ماندگار داشته است.

شاهکار معماری؛ ترکیبی از هنر و دانش مهندسی

ساختار برج گنبد قابوس از دو بخش اصلی تشکیل شده است: پایه یا پای‌بست بنا و بدنه همراه با گنبد مخروطی. پایه برج، از زمین سخت و سفت آغاز می‌شود و تا ارتفاع 15 متری با همان آجر و مصالح هم‌جنس بنا ساخته شده است. سردابی در زیر پای‌بست وجود داشته که متأسفانه به دلیل کاوش‌های غیرعلمی و متعدد از بین رفته است.

بدنه بیرونی برج، شکلی گرد و منظم دارد و شامل 15 ترک یا دندانه با زاویه نود درجه است که از پایه تا زیر گنبد ادامه یافته‌اند؛ ترک‌هایی که همچون پره‌های یک ستاره ده‌پر، به فواصل مساوی در بدنه جای گرفته‌اند و میان آن‌ها با آجرهای ویژه پر شده است.

فاصله ترک‌ها در بالای بدنه، به جز قسمت ورودی، حدود 1.34 متر است. قطر داخلی گنبد 9.70 متر، قطر بنا از کف ترک‌ها 14.66 متر و قطر پای‌بست 17.06 متر اندازه‌گیری شده است. ارتفاع کلی برج، از پایین تا نوک گنبد مخروطی، به حدود 72 متر می‌رسد.

گنبد مخروطی دو پوسته دارد؛ پوسته داخلی به شکل نیم‌تخم‌مرغی از آجرهای معمولی ساخته شده و پوسته خارجی، متشکل از آجرهای دنباله‌دار کفشکی است که جلوه‌ای بی‌نظیر و استحکام مضاعفی به سازه بخشیده است. ارتفاع این گنبد مخروطی 18 متر است و در بدنه شرقی آن روزنه‌ای با ارتفاع 1.90 متر تعبیه شده است.

ورودی اصلی برج در گوشه جنوبی واقع شده و ابعادی برابر با 5.1 متر پهنا و 5.55 متر ارتفاع دارد. بالای این درگاه، مقرنسی ساده ولی بسیار زیبا به چشم می‌خورد که یکی از نخستین نمونه‌های مقرنس‌کاری در معماری اسلامی به شمار می‌رود.

ویلسن، پژوهشگر دانشگاه پنسیلوانیا، در بررسی‌های خود درباره این برج نوشته است: «بالای درب ورودی، درون نیم‌گرد سر در، مقرنسی وجود دارد که نمایانگر گام‌های نخستین پیشرفت در هنر آراستگی بنا است؛ اثری که ریشه‌های معماری متعالی را به تصویر می‌کشد.» همچنین دو کمربند آجری با نگارش کوفی دور تا دور بدنه برج پیچیده‌اند که حروف ساده، خوانا و برجسته آن‌ها، در چهارچوب مستطیلی آجری جلوه‌ای شکوهمند و هنرمندانه به سازه بخشیده است.

مرمت و چالش‌های پاسداری از برج

این برج عظیم، در طول قرن‌ها در برابر آفتاب سوزان، بادهای خشنی که از صحراها می‌وزد، باران‌های موسمی و حتی زمین‌لرزه‌های سهمگین تاب آورده است.

از حدود 6 سال پیش به بهانه مرمت این اثر تاریخی منحصربه فرد، داربست‌ها و حصارهای فلزی به جانش افتادند و نفسش را گرفتند. مرمتی که حرف‌های ضدونقیض درباره‌اش بسیار بود. روزی از ترک‌های عمودی می‌گفتند و روزی از رطوبت برج و روزی دیگر از گیاهانی که بر روی گنبد می‌رویند.

مردمان این سرزمین چندسالی است که منتظرند این وصله‌های ناجور از اندام برج قابوس جدا شده و دور انداخته شوند تا اینکه از چند روز گذشته، گنبد قابوس شاهد رویدادی بود که سال‌ها انتظارش کشیده می‌شد. داربست‌هایی که از آذرماه 1398 قامت رک این اثر جهانی را در حصار گرفته بودند، سرانجام یکی‌یکی در حال جمع شدن‌ هستند. آغاز عملیات برچیدن، نویدبخش روزهایی است که گردشگران و مردم گنبدکاووس بار دیگر بتوانند «خود اثر» را بی‌واسطه تماشا کنند.

فریدون فعالی مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان در این باره اظهارکرد: پس از گذشت نزدیک به شش سال از نصب داربست‌ها، عملیات برچیدن آن‌ها توسط پیمانکار منتخب آغاز شده است.

وی با یادآوری چرایی نصب این داربست‌ها، افزود: این داربست‌ها در آذرماه 1398 باهدف پاک‌سازی و حذف علف‌های هرز روییده بر سطح گنبد نصب شد. علف‌هایی که در پی وقوع سیل گسترده ابتدای سال 1398 در استان گلستان به‌طور بی‌سابقه‌ای رشد کرده بودند و خطر آسیب به سازه آجری این بنای تاریخی را افزایش داده بودند.

فعالی خاطرنشان کرد: مرمت اضطراری شامل تثبیت بخش رک بنا و تولید آجر نمونه مطابق با استانداردهای میراث جهانی بود که بااعتباری بالغ‌بر 45 میلیارد ریال به انجام رسید.

اما آنچه در طول این سال‌ها بیش از همه به چشم می‌آمد، نه عملیات مرمت که حصاری از آهن بود که منظره بنا را مخدوش می‌کرد.

مطالبه مردم و گردشگران روشن بود: «دیدن گنبد، بی‌هیچ حائلی.» همین مطالبه به محور اصلی پیگیری‌های مدیرکل میراث‌فرهنگی استان تبدیل شد.

از همان روزهای آغاز مدیریت فعالی در گلستان، میراث‌ جهانی گنبد قابوس در صدر برنامه‌هایش قرار گرفت. وی نخستین بازدید خود را از همین اثر انجام داد و در ماه‌های بعد، بارها به پای برج رفت تا روند کار را بررسی کند. این پیگیری‌ها و جلسات فشرده درنهایت راه را برای آغاز برچیدن داربست‌ها هموار کرد.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان در ادامه سخنان خود یادآور شد: با شروع عملیات برچیدن داربست، بازدید عمومی از گنبد قابوس تا پایان این مرحله متوقف می‌شود و بلیت‌فروشی مجموعه به‌طور موقت تعطیل خواهد بود.

به گفته وی، پس از جمع‌آوری کامل داربست‌ها و پاک‌سازی محوطه، بازدید از این اثر جهانی دوباره ممکن خواهد شد، آن‌هم با شرایط ایمن و مناسب برای گردشگران.

جمع شدن داربست‌ها پایان مرمت نیست

فعالی همچنین درباره ادامه طرح‌های مرمتی این اثر جهانی توضیح داد: در سال‌های اخیر، طرح مرمت بخش گنبد رک توسط اساتید دانشگاه شهید بهشتی تهیه و به تصویب شورای راهبردی و تخصصی امور پایگاه‌های وزارت میراث‌فرهنگی رسیده و با تخصیص اعتبار، به‌صورت طرح و اجرا دنبال می‌شود. این پروژه علاوه بر مرمت‌های اضطراری در بخش غربی گنبد رک، شامل تولید مصالح سنتی برای مرمت و مطالعات سلامت سازه است که با همکاری دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه گلستان انجام می‌شود تا درنهایت طرح جامع مرمت گنبد قابوس تهیه شود.

وی افزود: با جمع‌آوری کامل داربست‌ها، طرح ساماندهی عرصه میراث جهانی آغاز خواهد شد؛ طرحی که در گام نخست روشنایی و نورپردازی بنای گنبد قابوس و سپس ساماندهی عرصه و مسیر بازدید گردشگران را دربر می‌گیرد.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان تأکید کرد: این پیر هزارساله معماری ایران همچون هر بنای ارزشمند دیگر نیازمند مرمت و مراقبت پیوسته است. جمع شدن داربست‌ها به معنای پایان کار مرمت نیست، بلکه بخشی از روند مداومی است که بر پایه اصول کنوانسیون‌های جهانی حفاظت و مرمت دنبال خواهد شد.

گنبد قابوس، بلندترین بنای تمام آجری جهان و نگینی درخشان از معماری ایرانی-اسلامی، بیش از هزار سال است که بر فراز دشت‌های ترکمن صحرا ایستاده و تاریخ را روایت می‌کند. اکنون، با کنار رفتن تدریجی حصار فلزی، این میراث جهانی بار دیگر در قامت اصیل خود نمایان می‌شود؛ بی‌پرده، بی‌واسطه و همان‌گونه که شایسته دیدگان جهانیان است.

انتهای پیام/.